SN odpowie czy banki mogą stosować zarzut zatrzymania po stwierdzeniu nieważności umowy o kredyt walutowy

Pytanie, które Rzecznik Finansowy złożył do Izby Cywilnej SN, jest kolejnym z szeregu zagadnień prawnych dotyczących rozstrzygania spraw kredytów „walutowych (w tym frankowych, eurowych). W sytuacji, w której zostanie stwierdzona przez sąd nieważność umowy o kredyt powstaje konieczność dokonania wzajemnych rozliczeń miedzy stronami. Z jednej strony zwrotu przez bank otrzymanych świadczeń od kredytobiorcy w postaci rat kapitałowo-odsetkowych, prowizji bankowych i innych kosztów okołokredytowych, a z drugiej strony zwrotu przez kredytobiorcę wypłaconej przez bank kwoty kredytu w nominalnej wysokości. Wówczas szczególnego znaczenia nabiera kwalifikacja prawna umowy kredytu.

Konsumenci głownie dążą do rozliczenia i zakończenia umów kredytowych, w tym kwestii rozliczenia umowy. W orzecznictwie sądowym występują rozbieżności w wykładni prawa w przedmiotowej materii. Prezentowane są odmienne stanowiska dotyczące kwalifikacji umowy kredytu bankowego, co ma szczególne znaczenie w sytuacji stwierdzenia abuzywności postanowień umowy kredytu.

Istnieją zasadniczo dwie koncepcje odnoszące się do charakteru umowy kredytu, z których jedna traktuje tę umowy jako umowy dwustronnie zobowiązującą (ale nie wzajemną), natomiast zgodnie z drugim poglądem umowa taka jest umową wzajemną. Kwalifikacja ta ma niezwykle istotne znaczenie dla stron umowy kredytu, a zwłaszcza dla klientów podmiotów rynku finansowego — konsumentów, jako słabszych stron kontraktu. Istotność, o której mowa polega miedzy innymi na tym, ze w przypadku uznania umowy kredytu za umowę wzajemną, strona umowy (w praktyce korzysta z tego strona silniejsza, czyli bank) zasadniczo może skorzystać z prawa zatrzymania świadczenia jeśli dojdzie do konieczności dokonania zwrotu świadczeń wzajemnych po stwierdzeniu nieważności umowy kredytu lub uznaniu postanowień umownych za niedozwolone. Z obserwacji Rzecznika Finansowego wynika, ze banki masowo powołują sic na prawo zatrzymania w przypadku sporu z konsumentem na tle tzw. kredytów indeksowanych i denominowanych do waluty obcej.

Odmiennie natomiast przedstawia sic sytuacja stron umowy kredytu w przypadku uznania, ze umowa ta jest umową dwustronnie zobowiązującą, ale nie wzajemną, czyli obie strony umowy są zobowiązane (bank do udzielenia kredytu, a konsument do jego zwrotu), jednakże zwrot udzielonej kwoty kredytu nie jest ekwiwalentem jego otrzymania. W takiej sytuacji każdej stronie umowy kredytu przysługuje odrębne roszczenie o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy zgodnie z art. 410 § 1 w związku z art. 405 k.c. (teoria dwóch kondycji). Jednak w przeciwieństwie do przypadku wskazanego powyżej, jako ze nie mamy do czynienia z umową wzajemną, stronom umowy zasadniczo nie przysługuje prawo zatrzymania określone w art. 49ó w związku z art. 497 k.c.

Powyższe kwestie nie zostały dotychczas w pełni rozstrzygnięte w orzecznictwie Sądu Najwyższego.  W orzecznictwie istnieją zarówno wyroki uznające umowy kredytu bankowego jako umowy dwustronnie zobowiązującą, ale nie wzajemną, jak również takie orzeczenia, w których sądy traktują przedmiotową umowy jako umowę wzajemną.

Rzecznik Finansowy prezentuje stanowisko, ze umowa kredytu uregulowana w art. ó9 ust. 1 prawa bankowego stanowi umowy dwustronnie zobowiązującą, ale nie wzajemną. Definicja umowy kredytu wskazuje, ze umowa to ma charakter dwustronnie zobowiązujący, gdyż bank zobowiązany jest do udzielenia kredytu, a następnie uzyskuje uprawnienie do spłaty. Z drugiej strony kredytobiorca ma prawo żądać od banku wypłaty środków pieniężnych, a potem obciąża go obowiązek zwrotu. Kredytobiorca ponadto zobowiązany jest do korzystania z sumy kredytu w określony w umowie sposób oraz do zapłaty odsetek i prowizji zgodnie z postanowieniami umowy.